Radio Kootwijk

Vriendin en ik hebben een rondleiding geboekt bij Radio Kootwijk. Dit is een voormalig zenderpark op de Veluwe, ten westen van Apeldoorn. Het vormde in de eerste helft van de 20ste eeuw een belangrijke communicatieverbinding vormde tussen Nederland en zijn toenmalige koloniën, met name Nederlands-Indië. Het werd gebouwd tussen 1918 en 1923. Ook werden er voor werknemers woningen gebouwd.

In 1917 stonden er al tijdelijke zend- en ontvangststations voor draadloze telegrafie op de lange golf op de hoogvlakte Malabar nabij  Bandoeng op het Nederlands-Indische eiland Java, voor contact met het moederland. Er moest ook nog een tegenhanger in Nederland worden gebouwd om de bijna 12.000 kilometer te overbruggen. Na bestudering van verschillende locaties viel de keuze op een stuk Veluwe, een dunbevolkte landstreek. Gids Harold Jaartsveld van Radio Kootwijk vertelt: “De overheid heeft een hoop geld bijgelegd en is op zoek gegaan naar een geschikt terrein. Dat werd uiteindelijk een stille open vlakte op de Veluwe, waar honderd jaar geleden alleen een schaapskudde liep.” 

Het stuk bos en heide van in totaal 450 hectare groot, aangekocht van Staatsbosbeheer, was in 1917 nog geheel ongeëxploiteerd. Het terrein werd geëgaliseerd, wat inhield dat alle begroeiing werd verwijderd om zo een ongestoorde 'zendcirkel' te kunnen hebben. Om het terrein klaar te maken voor de bouw en alles aan te leggen, werden honderdvijftig werkloze Amsterdammers naar die plek gebracht. Hun werk begon met het egaliseren van de grond waar het zendstation moest komen, waarna ze aan de slag gingen met de bouw van het nabijgelegen dorp. Gids Harold Jaartsveld: “In dit dorp moesten de werknemers komen te wonen. Dat was noodzakelijk vanwege de continuïteit van de radiozender. Als er calamiteiten waren, konden de medewerkers zo vanuit hun eigen keuken naar het zendstation worden gebracht.” Niet alleen woonhuizen stonden in dit dorp, ook gebouwen voor de zendinstallatie, werkplaatsen en een watertoren werden hier gebouwd. Er liep nog geen directe wegverbinding. Al het materieel werd vervoerd per trein, via een speciaal daarvoor aangelegde treinverbinding. Dit spoor bleef tot 1947 bestaan. 

Er werd een grote antenne gebouwd, bestaande uit onderling verbonden koperen kabels die aan zes 212 meter hoge masten hingen. Voor de aarding werden er koperen kabels onder de grond gelegd. In het hart van dit systeem werd een radiostation gebouwd. Dit werd ondergebracht in een gebouw van gewapend beton, Gebouw A, ontworpen door de architect Julius Luthmann. De stijl waarin het is uitgevoerd is een mengsel van Duits expressionisme en Amsterdamse School, met ook wat Scandinavische invloed. Het hoofdgebouw is een rijksmonument en heeft art-deco-stijl elementen met sculpturen van beeldhouwer Hendrik van den Eijnde. 

Gids Harold Jaartsveld: "In de tijd dat Luthmann bezig was met het ontwerp voor Radio Kootwijk, werd het graf van farao Toetanchamon ontdekt. Egypte was toen echt een hot item. De twee kleinere gebouwen die aan de voorkant bij de vijver zijn geplaatst, moeten de voorpoten voorstellen van de sfinx. Het past ook nog eens goed bij de omgeving, want Radio Kootwijk stond vroeger op een zandverstuiving, wat weer aansluit bij de woestijn waar de oude Egyptische sfinxen staan. Vanwege het gevaar voor oververhitting door de straling van de zenders is de abstracte sfinx volledig gemaakt van gewapend beton."

In 1923 begon het Staatsbedrijf der Posterijen en Telegrafie (P&T), voorloper van de P.T.T., met draadloze transoceanische telegrafie via de lange golf. Lang heeft het zenden op de lange golf niet geduurd: zo'n twee jaar. Al enkele jaren na de bouw bleek dat er ook radiocontact mogelijk was over de korte golf, met veel minder zware apparatuur. Feitelijk was de zender toen al verouderd. De lange golf was maar beperkte tijd per dag te gebruiken, de korte golf de hele dag. Op 28 februari 1928 was een radiotelefonische verbinding tot stand gebracht, met de korte golf. Koningin-moeder Emma opende in 1929 de radiotelefoondienst met de woorden "Hallo Bandoeng, hoort u mij?" Vanaf dat moment kon het Nederlandse publiek met Nederlands-Indië bellen. Men moest daarvoor naar een zogeheten Indië-cel in een telegraafkantoor in een van de vier grootste steden van Nederland komen en kon dan voor 11 gulden per minuut, met een minimum van drie minuten, een gesprek voeren. Dat was in die tijd geen gering bedrag. Zaterdagmiddag was er een korting van 30% op het gewone tarief, maar dan nog moest men bijna een weekloon investeren voor drie minuten bellen. Gids Harold Jaartsveld: “Vaak kwam er bij de gesprekken ook veel emotie kijken, want ineens hoorden familieleden een stem die ze misschien wel twintig jaar niet gehoord hebben. Het waren geen gesprekken waar sterk werd bijgepraat.” Onze eigen gids vertelt er geanimeerd over: "Mensen kwamen in hun mooiste kleren naar het postkantoor. Het was een bijzondere gebeurtenis en ze wilden ook hun status tonen. De eerste halve minuut was vaak huilen en onbeholpen gepraat. Het belangrijkste nieuws, zoals de aanstaande geboorte van een kind viel vaak net buiten de drie minuten waardoor er na het telefoontje nog een telegram werd gestuurd om ook dat bericht nog te kunnen delen."  In september 1935 werd een 'versterkte' omroepzender in gebruik genomen voor landelijk gebruik. 

In de Tweede Wereldoorlog werd de langegolf-machinezender door de Duitse bezetter gebruikt voor eenrichtingsverkeer met de onderzeeboten van de Kriegsmarine in de Atlantische Oceaan. Gids Harold Jaartsveld: "Lange golf heeft de eigenschap om door water heen te gaan. Dus de Duitsers hadden als missie om in een rechte lijn naar Radio Kootwijk te gaan en het gebouw in te nemen, want ze konden daarmee alle onderzeeërs in de Atlantische Oceaan bereiken en bedienen.” Het gebruik van een lange golf voor radiozending kostte veel energie en zware apparatuur. “Er stonden zes grote zendmasten in een cirkel. Elke mast was maar liefst twee keer zo hoog als de Martinitoren.” 

Ook plaatste de Wehrmacht luchtafweergeschut op de gebouwen en breidde ze P.T.T.-gebouwen uit, onder andere met schuilkelders. Op 6 en 7 april 1945, toen Canadese bevrijdingstroepen in aantocht waren, werden de zendmasten opgeblazen. Ook hadden de Duitsers alle zendapparatuur vernield, voor zover die er nog stond (delen van de installaties waren meegenomen naar Duitsland). Ze probeerden tevens Gebouw A in één klap te vernielen, door er een mast overheen te laten vallen. Het gebouw van gewapend beton liep echter geen schade op. 

Door de ontwikkeling van nieuwe telecommunicatietechnieken zoals satellietverbindingen verloor Radio Kootwijk in de loop van de 20e eeuw zijn positie als belangrijk radioverbindingspunt. Op 14 oktober 1966 werd de noordelijke van de twee overgebleven zendmasten met explosieven neergehaald.

In de imposante zenderzaal stond vroeger de zendapparatuur. De vloer is geïnspireerd op de korte en lange radiogolven. De architect maakte bewust een foutje in de vloer, want “alleen God en Allah maken geen fouten”, aldus Luthmann. Om die reden zit in oostelijke tapijten ook altijd een fout. De fout in de vloer is dat een tegel die nu wit is zwart zou moeten zijn. Vind jij 'm op de foto?

In maart 1980 werd de laatste en grootste zendmast van 212 m hoog neergehaald en in 1999 verloor het park elke zendfunctie. In 2001 werd alle zenderapparatuur uit de gebouwen gehaald, waarna het terrein voor het grootste deel werd overgedragen aan Staatsbosbeheer. Radio Kootwijk diende als filmlocatie voor onder andere Mindhunters, Lockdown Sessions, Ver van familie, Mega Mindy en de Snoepbaron en de serie Arcadia. Daarnaast werden er diverse videoclips opgenomen, waaronder Sorry van Kensington, Kijk omhoog van Nick & Simon en Onderweg naar later van Suzan & Freek. Het gebouw dient vooral als locatie voor evenementen, zoals concerten. 

De voor- en achterkant van het gebouw. De vrouwenfiguren met westerse en exotische gelaatstrekken bij de entree symboliseren de verbinding tussen oost en west. De Nederlandse en Aziatische vrouw met beiden hun handen achter hun oren verwijzen naar de functie van het gebouw. Aan de achterzijde boven het grote raam prijkt een adelaar van beeldhouwer Hendrik van den Eijnde, symbool voor de vrijheid van de radiogolven in de lucht, de vlucht van het geluid.

En dan komen we opeens dit enorme en bijzondere insect tegen: het vliegend hert. Het ontsnapt nog net aan de schoen van Vriendin maar niet aan onze aandacht. Een vliegend hert is erg zeldzaam in Nederland en is een van de grootste kevers van Europa. De Nederlandse naam is te danken aan de enorme kaken (mandibels) van de mannetjes. Deze zijn aan het einde vertakt, en doen denken aan het gewei van een hert. Bij de vrouwtjes ontbreekt dit gewei, waardoor ze gemakkelijk zijn te onderscheiden van de mannetjes. De kaken dienen alleen om te imponeren en kunnen niet krachtig worden samengetrokken. De vrouwtjes hebben weliswaar kleinere kaken, maar deze zijn in tegenstelling tot die van de mannetjes krachtig en scherp en kunnen gemakkelijk verwondingen aan de huid veroorzaken. Vrouwtjes knagen er gaten mee in de schors van bomen om vervolgens de sapstromen op te likken. De lichaamslengte is zeer variabel: bij de vrouwtjes varieert deze van 28 tot 45 millimeter en bij de mannetjes van 34 tot 86 mm. 

Uit waarnemingen blijkt dat de vrouwtjes, die met hun kaken vocht uit bomen kunnen oplikken, de mannetjes soms voeren met deze sappen. De mannetjes kunnen zelf moeilijk eten door hun buitenproportionele kaken, waardoor het opsporen van een vrouwtje niet alleen nageslacht, maar ook voedsel oplevert. Het vliegend hert heeft in Europa een beschermde status.

Films over Radio Kootwijk